Kabeljauw

De kabeljauw is een echt groepsdier dat graag in grote scholen dicht bij de zeebodem leeft. Hij is bijzonder slim – hij kan zelfs gereedschap gebruiken – en kan geluiden horen die wij niet kunnen horen. Je vindt de kabeljauw in de Noordzee en van Scandinavië tot aan de kust van Noord-Amerika.

Helaas gaat het heel slecht met de kabeljauw: er is zoveel gevist dat er maar weinig dieren over zijn en de populaties herstellen zich slecht. Bovendien gaat de visserij, waarbij netten over de bodem worden gesleept, gepaard met veel dierenleed en schade aan de natuur.

Wie is de kabeljauw?

Je herkent de kabeljauw aan z’n spitse kop met uitstekende bovenkaak en zijn opvallende baarddraad op zijn onderkaak. Daarmee kan hij zijn omgeving aftasten en proeven. Zijn kleur varieert met zijn leefomgeving: bijvoorbeeld groenachtig of roodachtig in gebieden met veel zeegras en algen en grijs tot zandkleurig in zanderige gebieden. Alle kabeljauwen hebben een heldere, zilverachtige buik.

Het zal je misschien verbazen, maar kabeljauwen kunnen heel goed horen en maken veel geluiden. Ze horen geluiden op heel lage frequenties die mensen niet kunnen horen. En ze maken geluiden om hun omgeving te verkennen, prooien te signaleren en om met elkaar te praten, bijvoorbeeld over hun territorium of bij het verleiden van een partner¹.

Bovendien staan kabeljauwen bekend om hun intelligentie; ze kunnen zelfs gebruikmaken van gereedschap, een eigenschap die voor maar weinig diersoorten is weggelegd².

Er bestaan verschillende soorten kabeljauwen, waarvan de Atlantische kabeljauw het meest wijdverspreid is. Ze komen voor in de Noordzee tot de Barentszzee bij Noorwegen, rond IJsland tot Canada. De kabeljauw die in Nederland wordt verkocht komt meestal uit de Barentszzee, Skagerrak of de IJslandse wateren³. Volwassen vissen worden veelal een meter lang, maar ze kunnen wel twee meter worden en bijna 100 kilo wegen.

Een kabeljauw is een roofdier en lust van alles, zoals wormen, vissen, mossels en krabbetjes. De dieren zwemmen graag nabij de zeebodem in scholen. Vooral in de winter en aan het begin van de lente wanneer het paringsseizoen begint, vormen ze grote scholen. Kabeljauwen doen een uitgebreid paringsritueel waarbij het mannetje om het vrouwtje heen zwemt en geluiden maakt met z’n zwemblaas⁴.

Vrouwtjes leggen wel miljoenen eitjes. De larven zwemmen eerst ver boven de bodem en gaan pas na 2,5 maand naar de bodem⁵. Jonge kabeljauwen leven vaak in lage kustgebieden (zo’n 10 à 30 m diep). Daar kunnen ze zich goed verstoppen voor roofdieren, onder meer in het dichte zeegras. Volwassen kabeljauwen zwemmen op grotere diepten tussen 150 en 200 m, al kunnen ze ook op wel 600 m diepte voorkomen. Pas na 2 tot 3 jaar zijn ze volwassen en kunnen ze zich voortplanten⁶.

De achteruitgang van de kabeljauw

Het gaat helemaal niet goed met de kabeljauw. Doordat er veel te veel op het dier gevist is, zijn populaties ingestort. Door de IUCN (International Union for Conservation of Nature, internationale unie voor natuurbescherming) wordt de kabeljauw als “kwetsbaar” beschouwd.

Al zijn er inmiddels beperkingen aan de vangst, er wordt nog altijd op het dier gevist. Ondanks de beperkende maatregelen lijken kabeljauwpopulaties zich niet te herstellen. Dat kan onder andere komen doordat er te veel dieren zijn verdwenen waardoor de groep niet meer normaal kan functioneren⁷.

Visserij: dierenleed en natuurschade

Het hele jaar door wordt er jacht gemaakt op de kabeljauw, met een piek in de winter en de lente, wanneer ze in grote scholen bij elkaar komen om zich voort te planten (paaien). Er wordt zowel gericht op kabeljauw gevist, als gemengd. Bij gemengde visserij wordt er bijvoorbeeld ook op andere dieren die dicht bij de bodem leven gevist, zoals wijting, schelvis of tong⁸.

Slepen over de bodem

Veel gebruikte vistuigen zijn de trechtervormige bodemsleepnetten (trawlers), zoals de twinrig, die bestaat uit twee bodemnetten, en de flyshoot, waarbij grote touwen over de bodem worden gerold met daartussen een groot vangnet. Ook wordt met de beruchte boomkor gevist, waarbij door een grote balk (de boomkor) de hele bodem wordt omgewoeld, met grote blijvende schade aan de zeebodem en het hele ecosysteem.

Bovendien worden heel veel andere dieren, zoals krabben, vissen en andere bodemdieren onbedoeld gevangen. Deze ‘bijvangst’ sterft veelal aan boord of nadat de dieren zijn teruggegooid in het water⁹.

Verdrukt in het net

Om kabeljauwen te vangen worden ze eerst opgejaagd door de touwen en de netten. Als ze niet weten te ontsnappen komen ze uiteindelijk achterin het net terecht. De vissen raken uitgeput, verwonden zich aan elkaar en aan het net, worden verpletterd tijdens het slepen of stikken doordat ze op elkaar worden gedrukt.

Als de vissen snel van grote diepten worden gehaald, kan hun zwemblaas uitzetten en zelfs kapotgaan. Dit zorgt voor veel pijn, interne bloedingen en uitpuilende ogen. Ook kan de plotselinge temperatuurverandering voor stress zorgen. Een deel van de kabeljauwen is al dood voordat ze op het schip worden gebracht. Hoe langer het slepen duurt, hoe meer vissen sterven. Ook bij het uit het water tillen worden er vissen doodgedrukt¹⁰.

Een pijnlijke dood

Eenmaal aan boord wordt de nog levende kabeljauw zonder verdoving geslacht. Aan boord van grote vissersschepen wordt de buik opengesneden en de ingewanden er met de hand uitgetrokken. Bij meer geautomatiseerde schepen wordt eerst de kop afgesneden, waarna de ingewanden er met een machine automatisch uitgehaald worden. Daarna wordt de vis (gefileerd) ingevroren¹¹.

Bij kleinere schepen worden de vissen niet geslacht, maar worden enkel de belangrijkste bloedbanen bij de kieuwen doorgesneden. Al spartelend gaat de vis uiteindelijk dood door gebrek aan zuurstof en bloedverlies^{12 13}. De dode vis wordt vervolgens aan wal verder verwerkt. Een deel van de kabeljauw wordt gezouten en daarna gedroogd en verkocht als stokvis (harde gedroogde vis).

Opgesloten in een kwekerij

In IJsland, het Verenigd Koninkrijk en met name in Noorwegen worden kabeljauwen gefokt en gehouden in kwekerijen. In 2019 werden er daar 1,8 miljoen kabeljauwen gehouden in kooien in zee. Omdat de kabeljauw een roofdier is, wordt hij voor een groot deel gevoed met voer afkomstig van uit zee gevangen vissen. Zo legt de kweek een nog grotere druk op de al overbeviste zeeën.

Het voeren van uit het wild gevangen vissen aan vissen in kwekerijen is een grote verspilling. Ongeveer 75-90% van de gevoerde calorieën en eiwitten gaan verloren¹⁴. Daarnaast zorgt de kweek van kabeljauw ook voor vervuiling van het water, verspreiding van ziekten en vermenging van ontsnapte vissen met de wilde populatie. Dit laatste zorgt ervoor dat wilde dieren genetisch verzwakken en soms ziek worden door ziekteverwekkers afkomstig uit kwekerijen.

Lees meer over de duurzaamheidsproblemen rondom viskwekerijen in ons rapport (Engelstalig) ’Rethinking EU Aquaculture for people, planet and animals’.

Leed bij de voortplanting

Om kabeljauw te fokken worden een deel van de vrouwtjes bevrucht en daarna van hun eieren gestript. Hiervoor worden ze uit de watertanks gehaald en op een “strijktafel” gelegd. De eitjes worden vervolgens met de hand uit hun onderbuik geduwd, wat zeer stressvol en zelfs dodelijk kan zijn. Omdat één vrouwtje meer dan een miljoen eieren kan produceren, wordt er weinig aandacht besteed aan het welzijn van de kleintjes. Vooral door slechte waterkwaliteit en voeding krijgt wel 20-70% van de larven extreme skeletvervormingen. De meeste larven overleven deze fase dan ook niet¹⁵.

Vetmesten in een kooi

Tijdens het vetmesten wordt de kabeljauw gehouden in volle kooien in zee, wat zorgt voor onnatuurlijke, onhygiënische en daarmee stressvolle omstandigheden. Ongeveer 5-10% van de kabeljauw sterft voortijdig in deze kooien. De kans op ziekte door bacteriën, virussen en parasieten is groot. Veel vissen sterven door aangetaste, ontstoken organen.

Ook is de watertemperatuur vaak te hoog, wat zorgt voor stress en aantasting van het immuunsysteem. Dit is de belangrijkste oorzaak van sterfte bij kabeljauwen in kwekerijen. Als ze ongeveer 4 kg wegen, worden ze geslacht. Ze zijn dan 15-24 maanden oud^{16 17}. Een kabeljauw kan in natuurlijke omstandigheden meer dan 20 jaar oud worden.

Omdat de kop van de kabeljauw doorgaans niet gegeten wordt, zijn de dieren doorgefokt op kleine koppen. Hierdoor hebben zij een significant kleinere kop dan hun wilde soortgenoten¹⁸.

Voor de slacht worden de dieren veelal verdoofd. Dit kan gebeuren door middel van elektrische stroom, een slag op de kop of door verstikking met koolstofdioxide of op ijs. Elektrische verdoving en percussie (bewusteloos maken met een slagapparaat) kunnen effectieve en snelle methodes zijn, mits ze zorgvuldig worden uitgevoerd. Verstikking met koolstofdioxide en levend koelen in ijs zorgen voor veel pijn en stress en zijn onacceptabele methodes¹⁹.

Kabeljauw op je bord?

Vroeger werd kabeljauw veel gebruikt in kibbeling, lekkerbekjes en vissticks. Maar door de wereldwijde instorting van de kabeljauwpopulaties wordt nu veelal witvis zoals pollak, heek en schelvis gebruikt.

Er is kabeljauw te koop met het MSC-keurmerk. Dit keurmerk let op bepaalde duurzaamheidskenmerken, maar houdt helaas geen rekening met dierenwelzijn. Deze kabeljauwen zijn gevangen in de Barentszzee, Skagerrak of de IJslandse wateren, waarbij ook bodemsleepnetten gebruikt worden²⁰. Kabeljauwen uit de Noordzee krijgen geen MSC-keurmerk, vanwege de grote achteruitgang van de populatie.

Omdat het dierenleed groot is bij zowel de visserij als de kweek, kunnen wij geen enkele vis in de supermarkt voor consumptie aanraden. Wel zijn er verschillende visvervangers verkrijgbaar voor bijvoorbeeld vissticks.

Wat kun jij doen?

Leg in plaats van vis eens een visvervanger op je bord en gebruik algenolie in plaats van visolie. Wil je toch graag vis eten? Informeer je over de diersoort in kwestie en de impact die consumptie kan hebben, zodat je een weloverwogen keuze kan maken. De informatie over vissen op onze website kan je daarbij helpen. Deel deze informatie ook met je vrienden en bekenden.